Nüfus Hareketleri (Göçler): Ekonomik ve Stratejik Analizi
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.17779082Anahtar Kelimeler:
Nüfus Hareketleri, İktisadi Büyüme, Göç Kavramı, Beyin Göçü, İtme ve Çekme Kuramı, Göç Teorileri, Göçün Ekonomik Maliyeti, Göçün Nedenleri, İç ve Dış Göç KavramlarıÖzet
Göç kavramı, bireylerin veya toplulukların ekonomik, sosyal, siyasal veya çevresel nedenlerle bulundukları yerleşim yerinden başka bir yerleşim yerine geçici ya da kalıcı olarak hareket etmeleri şeklinde tanımlanır. Göç, yalnızca mekânsal yer değiştirme süreci değil, aynı zamanda demografik yapıyı, işgücü piyasalarını, beşerî sermayeyi, kentleşme sürecini ve toplumsal ilişkileri etkileyen çok boyutlu bir sosyoekonomik olgudur. Bu hareketlilik ülkelerin nüfus büyüklüğünü, yaş yapısını, bağımlılık oranlarını ve kalkınma dinamiklerini doğrudan şekillendirmektedir. Bu nedenle göç, nüfus bilimi ve ekonomik büyüme literatüründe stratejik öneme sahip bir analiz alanı hâline gelmiştir.
Göç türleri genel olarak iç göç ve dış göç olarak iki ana kategoriye ayrılır. İç göç, ülke sınırları içinde kırsaldan kente, bölgeden bölgeye veya kentten kente yapılan göçlerdir. Türkiye özelinde iç göç, sanayileşme, kentleşme ve bölgesel eşitsizliklerin bir sonucu olarak 1950’lerden itibaren hız kazanmış; işgücü mobilitesi, ücret farklılıkları, eğitim ve sağlık hizmetlerine erişim gibi faktörlerle yönlendirilmiştir. Dış göç ise uluslararası sınırları aşan hareketleri ifade eder ve ekonomik fırsatlar, savaş, siyasal baskı, eğitim, güvenlik veya aile birleşimi gibi nedenlerle ortaya çıkar. Dış göç, ülkelerin işgücü yapılarını, kültürel dokusunu, kamu harcamalarını ve ekonomik büyüme potansiyellerini doğrudan etkiler.
Göç teorileri, göç olgusunun nedenlerini, işleyiş mekanizmalarını ve sonuçlarını açıklamaya çalışır. Klasik teoriler arasında Ravenstein’ın “Göç Kanunları”, Lee’nin (1966) “İtme–çekme modeli”, Harris–Todaro’nun (1970) kentsel işsizlik bağlamında göç modeli ve Lewis’in ikili ekonomi yaklaşımı yer alır. Modern teoriler ise beşerî sermaye hareketliliği, dünya sistemi yaklaşımı, göç ağları, göç sistemleri teorisi, yeni ekonomi teorisi (Stark & Bloom, 1985) ve çağdaş yönetişim modellerini içerir. Bu teoriler, göçün sadece bireysel kararlar sonucu değil, aynı zamanda yapısal faktörler, küresel ekonomik ilişkiler ve sosyal ağlar tarafından şekillendiğini göstermektedir.
İtme–çekme kuramı göç literatürünün en temel açıklayıcı çerçevesidir. İtici faktörler, bireyleri mevcut yaşam alanlarından uzaklaştıran olumsuz koşulları (işsizlik, yoksulluk, güvenlik sorunları, çevresel felaketler); çekici faktörler ise göç edilen bölgede cazibe yaratan olumlu koşulları (yüksek ücretler, güvenli yaşam, eğitim ve sağlık hizmetleri, daha iyi sosyal haklar) ifade eder. Bu kurama göre göç, bireyin fayda–maliyet optimizasyonu sonucunda aldığı rasyonel bir karardır; ancak toplumsal koşullar ve küresel yapılar bu kararın çerçevesini belirler.
Çalışmanın önemli bir bileşeni olan beyin göçü, yüksek eğitimli ve nitelikli işgücünün daha iyi ekonomik ve akademik koşullar sunan ülkelere göç etmesi sürecidir. Türkiye’de özellikle 1980 sonrası siyasal istikrarsızlık, ekonomik dalgalanmalar, düşük ücretler, Ar-Ge yatırımlarının yetersizliği, işsizlik, mesleki doyumsuzluk ve özgürlük kısıtları beyin göçünü artıran başlıca faktörlerdir. Beyin göçü, beşerî sermaye kaybı, üretkenlik düşüşü, inovasyon kapasitesinin zayıflaması ve büyüme potansiyelinin azalması gibi ekonomik maliyetler yaratırken; diaspora ağları ve bilgi transferi gibi olumlu dışsallıklar da üretebilmektedir.
Son olarak nüfus hareketleri politikası, göçün toplumsal, ekonomik ve stratejik etkilerini yönetmeyi amaçlayan kapsamlı bir çerçevedir. Etkin bir göç politikası; bölgesel kalkınmayı destekleyen iç göç yönetimi, entegrasyon stratejileri, beyin göçünü azaltıcı ve tersine beyin göçünü teşvik edici mekanizmalar, düzenli–düzensiz göç ayrımına dayalı kontrol sistemleri ve beşerî sermaye odaklı uzun vadeli planlama unsurlarını içermelidir. Bu politika yaklaşımı, göçün ekonomik büyüme üzerindeki olumlu etkilerini güçlendirirken olası maliyetlerini minimize etmeyi amaçlar.
Referanslar
Aksu, L. (1998). Dünyada ve Türkiye’de nüfus analizleri. Sosyoloji Konferansları, 25, 219–309. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Sosyoloji Metodoloji Araştırmaları Merkezi Yayınları / Çantay Kitabevi.
Aksu, L. (2005). Atatürk dönemi (1923-1938) nüfus ve aile yapıları. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (154), 163–178.
Aksu, L. (2013). Türkiye’de iktisadi büyümenin kaynakları (Yayınlanmamış doktora tezi). Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
Aksu, L. (2015). Türkiye’de beşerî sermayenin önemi: Ekonomik, sosyal ve stratejik analiz. Akademik Araştırmalar Dergisi, 17(66), 41–88.
Aksu, L. (2016). Türkiye’de beşerî sermayenin önemi: İktisadi büyüme ile ilişkisi, sosyal ve stratejik analizi. İktisat Politikası Araştırmaları Dergisi (Journal of Economic Policy Researches), 3(2), 68–129.
Aksu, L. (2018). İktisadi büyüme, iktisat okullarının bakış açısı ve Türkiye. İKSAD Publishing House.
Aksu, L. (2021). 21. yüzyılda Türkiye'nin ekonomik, sosyal ve stratejik analizleri. Ankara: İKSAD Publishing House.
Aksu, L. (2024). Dünyada ve Türkiye’de nüfus politikaları ve analizleri (Strateji, teori ve kavramlar). Ankara: İKSAD Publishing House.
Bağırkan, Ş. (2003). Demografinin temelleri: Türkiye’nin demografik yapısı uluslararası demografi. Set Yayınları.
Betts, A. (2011). Global migration governance. Oxford University Press.
Bhargava, A., & Docquier, F. (2005). HIV pandemic, medical brain drain, and economic development in Sub-Saharan Africa. The World Bank Economic Review, 19(2), 115–150.
Black, R., Adger, N., Arnell, N., Dercon, S., Geddes, A., & Thomas, D. (2011). The effect of environmental change on human migration. Global Environmental Change, 21, 3–9.
Borjas, G. (1999). The economic analysis of immigration. In O. Ashenfelter & D. Card (Eds.), Handbook of Labor Economics (Vol. 3A, pp. 1697–1760). Elsevier.
Borjas, G. (2003). The labor demand curve is downward sloping. Quarterly Journal of Economics, 118(4), 1335–1374.
Brettell, C. B., & Hollifield, J. F. (Eds.). (2015). Migration theory: Talking across disciplines (3rd ed.). Routledge.
Buzan, B., & Wæver, O. (2003). Regions and powers: The structure of international security. Cambridge University Press.
Buzan, B., Wæver, O., & de Wilde, J. (1998). Security: A new framework for analysis. Lynne Rienner Publishers.
Card, D. (2005). Is the new immigration really so bad? Economic Journal, 115(507), F300–F323.
Castles, S. (2010). Understanding global migration: A social transformation perspective. Journal of Ethnic and Migration Studies, 36(10), 1565–1586.
Castles, S., de Haas, H., & Miller, M. J. (2014). The age of migration: International population movements in the modern world (5th ed.). Guilford Press.
Castles, S., & Miller, M. J. (2009). The age of migration (5th ed.). Guilford Press.
Chiswick, B., & Miller, P. (2015). Handbook of the economics of international migration. Elsevier.
Clemens, M. A. (2011). Economics and emigration: Trillion-dollar bills on the sidewalk? Journal of Economic Perspectives, 25(3), 83–106.
Cohen, R. (1997). Global diasporas: An introduction. UCL Press.
Conference Board of Canada. (2013). The economic impact of immigration and skills mismatch in Canada. Conference Board of Canada.
Dobson, J., & Salt, J. (2001). International migration and the United Kingdom: Recent patterns and trends (RDS Occasional Paper 75). London: Home Office.
Docquier, F., & Rapoport, H. (2012). Globalization, brain drain, and development. Journal of Economic Literature, 50(3), 681–730.
Dustmann, C., & Frattini, T. (2014). The fiscal effects of immigration. Economic Journal, 124(580), 593–646.
Dustmann, C., & Preston, I. (2007). Racial and economic factors in attitudes to immigration. The B.E. Journal of Economic Analysis & Policy, 7(1), 1–41.
Erkal, M. E. (1995). Sosyoloji (Toplumbilimi) (6. bs.). Der Yayınları.
Erkal, M. E. (1990). İktisadi kalkınmanın kültür temelleri. Semih Ofset.
Erkal, M. E., Baloğlu, B., & Baloğlu, F. (1997). Ansiklopedik sosyoloji sözlüğü (Yayın No. 228). Der Yayınları.
Ernst & Young. (2024, 2025). EY 2025 Mobility Reimagined Survey.
Faist, T. (2000). The volume and dynamics of international migration and transnational social spaces. Clarendon Press / Oxford University Press.
Fargues, P. (2015). The changing demographic profile of the Middle East and North Africa. In I. Ness & P. Bellwood (Eds.), The Encyclopedia of Global Human Migration. Wiley-Blackwell.
Fawcett, J. (1989). Networks, linkages, and migration systems. International Migration Review, 23(3), 671–680.
Fındıkoğlu, Z. F. (1971). Türk aile sosyolojisi. In R. Ş. Suvla’ya armağan kitabı (s. 12 13). İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayınları.
Fichter, J. (1957). Sociology. University of Chicago Press.
Fichter, J. (1994). Sosyoloji nedir? (N. Çelebi, Çev.). Ankara: Attila Kitapevi.
Florida, R. (2002). The rise of the creative class: And how it’s transforming work, leisure, community and everyday life. Basic Books.
Frontex. (2022). Risk analysis for 2022. European Border and Coast Guard Agency.
Gamlen, A. (2022). Beşerî jeopolitik: Devletler, göçmenler, diaspora kurumlarının yükselişi (1. Baskı). GAV Perspektif Yayınları.
Giddens, A. (1997). Sosyoloji (H. Özel & C. Güzel, Çev.). Ankara: Ayraç Yayınevi. (Orijinal çalışma: Giddens, A., 2009, Sociology, 6th ed., p. 312, Polity Press)
Harris, J. R., & Todaro, M. P. (1970). Migration, unemployment and development: A two-sector analysis. American Economic Review, 60(1), 126–142.
Hollifield, J. F. (2004). The emerging migration state. International Migration Review, 38(3), 885–912.
Hollifield, J. F., Martin, P. L., & Orrenius, P. M. (Eds.). (2014). Controlling immigration: A global perspective (3rd ed.). Stanford University Press.
Hunt, J., & Gauthier-Loiselle, M. (2010). How much does immigration boost innovation? American Economic Journal: Macroeconomics, 2(2), 31–56.
International Organization for Migration. (2018). World Migration Report 2018.
International Organization for Migration. (2019). Glossary on migration.
Kapur, D., & McHale, J. (2005). Give us your best and brightest: The global hunt for talent and its impact on the developing world (pp. 76–86). Center for Global Development.
Karpat, K. (2010). Osmanlı’dan günümüze etnik yapılanma. Timaş.
Kaya, A. (2020). Göç ve toplumsal değişim. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
King, R. (2012). Theories and typologies of migration: An overview and a primer. Malmö University.
Kritz, M. M., Lim, L. L., & Zlotnik, H. (1992). International migration systems: A global approach. Clarendon Press. Oxford University Press, Oxford.
Lee, E. S. (1966). A theory of migration. Demography, 3(1), 47–57.
Lewis, W. A. (1954). Economic development with unlimited supplies of labour. The Manchester School, 22(2), 139–191.
Massey, D. S. (1999). Why does immigration occur? In C. Hirschman, P. Kasinitz, & J. DeWind (Eds.), The Handbook of International Migration (pp. 34–52). Russell Sage Foundation.
Massey, D. S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A., & Taylor, J. E. (1993). Theories of international migration: A review and appraisal. Population and Development Review, 19(3), 431–466.
McCarthy, J. (1995). Death and Exile: The ethnic cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922. Princeton University Press.
Myers, N. (1993). Environmental refugees. BioScience, 43(11), 752–761.
Myrdal, G. (1957). Economic theory and underdeveloped regions. Duckworth.
North, D. (1990). Institutions, institutional change, and economic performance. Cambridge University Press.
OECD. (2013, 2014). International Migration outlook 2014. OECD Publishing.
OECD. (2020). International Migration Outlook.
Piore, M. J. (1979). Birds of passage: Migrant labor and industrial societies. Cambridge University Press.
Portes, A., & Böröcz, J. (1989). Contemporary immigration: Theoretical perspectives on its determinants and modes of incorporation. International Migration Review, 23(3), 606–630.
Powell, W. W., & DiMaggio, P. J. (Eds.). (1991). The new institutionalism in organizational analysis. University of Chicago Press.
Ravenstein, E. G. (1885). The laws of migration. Journal of the Statistical Society of London, 48(2), 167–235.
Saiz, A. (2003). Immigration and housing rents in American cities (Working Paper No. 03-12). Federal Reserve Bank of Philadelphia.
Salt, J. (1997). International movements of the highly skilled. In OECD (Ed.), Globalisation and Labour Markets (pp. 5–45). OECD Publishing.
Sassen, S. (1988). The mobility of labor and capital: A study in international investment and labor flow. Cambridge University Press.
Sassen, S. (1999). Globalization and its discontents: Essays on the new mobility of people and money. New York: The New Press.
Sassen, S. (2014). Expulsions: Brutality and complexity in the global economy. Harvard University Press.
Saxenian, A. (1994). Regional advantage: Culture and competition in Silicon Valley and Route 128. Harvard University Press.
Skeldon, R. (1997). Migration and development: A global perspective. Longman.
Stark, O., & Bloom, D. E. (1985). The new economics of labor migration. American Economic Review, 75(2), 173–178.
Şimşek, M. (2006). Beşerî sermaye ve beyin göçü kapsamında Türkiye (1. Baskı). Ekin Kitabevi.
Todaro, M. P. (1969). A model of labor migration and urban unemployment in less developed countries. American Economic Review, 59(1), 138–148.
Türkay, O. (1960). Türkiye nüfusu. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
Türkay, O. (1962). Türkiye’de nüfus artışı ve iktisadi gelişme. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
Türkdoğan, O. (1981). Sanayi sosyolojisi: Türkiye’nin sanayileşmesi (1. Baskı, Yayın No: 54). Ankara: Töre Devlet Yayınları.
United Nations Development Programme. (2006). Human development report 2006: Beyond scarcity—Power, poverty and the global water crisis. UNDP.
UNHCR. (2016). Global trends: Forced displacement in 2016. United Nations High Commissioner for Refugees.
UNHCR. (2023). Global trends in forced displacement.
Wackernagel, M., & Rees, W. (1996). Our ecological footprint: Reducing human impact on the Earth (pp. 101–115). New Society Publishers.
Wacquant, L. (2008). Urban outcasts: A comparative sociology of advanced marginality. Polity Press.
Wallerstein, I. (1974). The modern world-system I: University of California Press: Academic Press.
World Bank. (2016). Migration and remittances factbook 2016.
World Bank. (2018). World development report 2018: Learning to realize education’s promise. World Bank Publications.
Yıldırım, O. (2006). Diplomacy and displacement: Reconsidering the Turco-Greek exchange of populations. Routledge.
Yılmaz, E. A. (2019). Uluslararası beyin göçü hareketleri bağlamında Türkiye’deki beyin göçünün durumu. LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, X(II), 220–232.
Zolberg, A. R. (1983). The politics of immigration policy. University of Chicago Press.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Uluslararası Sosyoloji ve Ekonomi Dergisi
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Dergimizde yayımlanan makaleler, 